روش سم زدایی، اولین قدم برای ترک اعتیاد به مواد مخدر و الکل
سم زدایی (detoxification) نخستین مرحله از برنامه جامع بازتوانی برای ترک اعتیاد است که تمامی تمهیدات لازم برای ترک اعتیاد در آن ارائه می‌شود. سم زدایی از بروز عوارض ناخوشایند یا مرگبار ناشی از قطع ناگهانی مصرف مواد جلوگیری می‌کند و مواد را از بدن بیمار پاک می‌کند. هدف از درمان سم‌زدایی این است که بدن پس از اعتیاد مزمن به مواد مخدر التیام یابد، برای این کار گام نخست تثبیت و گام دوم سم‌زدایی است. پس از تثبیت، تمرکز سم‌زدایی معطوف به نظارت و حمایت از فرایندهای مختلف بدن در زمان دفع سموم و مخدر می‌شود، همچنین در این مرحله سعی می‌شود تا علائم آزاردهنده مربوط به ترک اعتیاد مدیریت شود
به خاطر داشته باشید که صرف نظر از نوع ماده مخدر، سم زدایی تمام درمان ترک اعتیاد نیست. چون اعتیاد هم جنبه روانی و هم جنبه جسمی دارد، بیماران باید برای مهار کردن میل مهارناپذیر خود به مصرف مواد و معکوس کردن تغییراتی که در اثر سوءمصرف مواد در مغز ایجاد شده است، تحت روان درمانی نیز قرار بگیرند. ممکن است سم زدایی به تنهایی در کوتاه مدت به ترک مواد مخدر و الکل کمک کند، اما بدون درمان و مراقبت پس از سم‌زدایی، خطر بازگشت به اعتیاد به شدت افزایش می‌یابد.
اگر به دنبال روشی مطمئن برای ترک اعتیاد هستید، بهتر است از سم زدایی زیر نظر پزشک ترک اعتیاد شروع کنید. در کلینیک ترک اعتیاد دکتر شاه محمدی، شما قادر به دریافت تمام راهنمایی‌ها، مشاوره‌ها و کمک‌های لازم در این زمینه می‌باشید. برای رزرو وقت ملاقات جهت مشاوره با شماره 02188721329 و 02188662451 تماس حاصل فرمایید.
نخستین مرحله سم زدایی مواد مخدر
مرحله نخست ترک اعتیاد با روش سم زدایی برای بسیاری از بیماران شدید و دشوار است و پزشک و روانپزشک کاملاً بر وضعیت بیمار نظارت دارند تا در موقع مقتضی اقدام لازم را انجام دهند. بیمار در اولین ساعات سم زدایی با مشکلات متعددی مواجه می‌شود. ابتدا ضروری‌ترین نیازهای بیمار مورد توجه قرار می‌گیرد و سپس به نیازهای بعدی وی توجه می‌شود تا در نهایت وضعیت بیمار پایدار شود. در ادامه شایع‌ترین مشکلاتی که در این مرحله برای بیمار پیش می‌آید، توضیح داده خواهد شد.
بعضی مواد مخدر رفتارهای خشونت آمیز را در مصرف کنندگان افزایش می‌دهند. بیمارانی که برای اطرافیان خود خطرناک‌اند، باید آرام‌بخش دریافت کنند یا محدود شوند تا ایمنی کارکنان کلینیک و خودشان تضمین بشود. البته این اقدام‌ها تنها زمانی ضرورت می‌یابد که بیمار خشونت فیزیکی نشان دهد و سعی کند به اطرافیان آزار برساند.
روان پریشی (پسیکوز) یکی از عوارض خطرناک سوءمصرف مخدرهایی، مانند کوکائین است. اگر فردی مقدار زیادی کوکائین مصرف کند، دچار پارانوئید می‌شود و حتی روان پریشی کاملی را تجربه می‌کند که با علائمی همچون توهمات دیداری و شنیداری و تفکرات هذیانی همراه است. ابتلا به اختلالات همزمان ذهنی، مانند اسکیزوفرنی یا کم‌خوابی به دلیل مصرف محرک نیز باعث روان پریشی بیمار می‌شود. بیمار رفتارهایی غیرعادی و غیرقابل پیش‌بینی از خود نشان می‌دهد. پیش از انتقال به مرحله بعد درمان لازم است که این مشکلات روانی به نحو موثری مدیریت و درمان شود.
برخی بیماران تحت تاثیر مواد به خود آسیب می‌زنند و بعضی نیز پیش از شروع درمان سم زدایی مورد ضرب و شتم یا تجاوز قرار گرفته‌اند. هر نوع آسیب جسمی باید به سرعت و قبل از شروع ترک اعتیاد درمان شود.
مسکن برای بیمارانی که از درد مزمن و ناتوان کننده رنج می‌برند، تجویز می‌شود. متاسفانه احتمال دارد که بیمار به این داروهای مسکن وابسته و درگیر اعتیاد جدیدی شود. با شروع شدن سم زدایی مخدرهای تجویز شده، درد طاقت‌فرسا دوباره حمله‌ور می‌شود و بیمار باید علائم ناشی از ترک مواد را نیز تحمل کند. متخصص باید از پرونده پزشکی بیمار اطلاع داشته باشد و علائم درد را به نحو مناسب تسکین دهد.
ترک اعتیاد به مخدرها و مواد دیگر با علائم شدید افسردگی همراه است که ممکن است بیمار را به خودکشی تشویق کند و حتی بیمار جان خود را از دست بدهد. بیمارانی که با افکار یا رفتارهای خودکشی دست و پنجه نرم می‌کنند، باید به طور تمام وقت تحت نظر باشند. پس از آن که این مشکلات حاد ارزیابی و تعیین شد، درمان آنها بلافاصله آغاز می‌شود تا بیمار این مرحله را پشت سر بگذارد و وضعیتش پایدار شود. در این زمان توجه و تمرکز درمان معطوف به مدیریت علائم سم‌زدایی می‌شود.
علائم سم زدایی ترک اعتیاد
بر اساس نتایج تحقیقی که در زمینه ترک اعتیاد به مواد مخدر انجام شده است، قطع ناگهانی مصرف مواد مختلف با علائم متفاوتی همراه است. به علاوه تمام بیماران علائم یکسانی را در شدت برابر تجربه نمی‌کنند. علائم سم زدایی ترک اعتیاد به عامل‌های زیر بستگی دارد.
مدت اعتیاد
سوءمصرف درازمدت مواد مخدر تحمل دارویی بالایی ایجاد می‌کند و در نتیجه علائم ترک اعتیاد شدیدتر خواهد بود.
مصرف همزمان مواد مخدر و الکل
وابستگی همزمان به مواد مخدر و الکل مجموعه علائم منحصر به فردی را ایجاد می‌کند، در واقع علائم مربوط به ترک اعتیاد هر ماده علائم دیگری را تشدید می‌کند.
مقدار مصرف مخدر در زمان شروع سم زدایی
سوءمصرف درازمدت و مداوم مواد مخدر باعث تحمل دارویی می‌شود؛ بنابراین مصرف کننده مخدر بیشتری مصرف می‌کند تا همان اثرهای قبلی را تجربه کند. هرچه دوز مصرف بالاتر باشد، علائم ترک اعتیاد (خماری) شدیدتر خواهد بود.
وجود همزمان اختلال‌های جسمی و روانی
اگر بیمار دچار اختلال‌های روانی مانند افسردگی یا اضطراب یا عارضه‌های جسمی مانند درد مزمن باشد، این علائم در اثر قطع مصرف مواد و تحمل اضطراب و فشار شدید تشدید خواهد شد.
نیمه عمر مواد مخدر
به طور کلی اگر ماده مخدر کوتاه اثر باشد، علائم ترک اعتیاد در فاصله کمتری پس از آخرین بار مصرف مخدر بروز می‌یابد. اما اگر مخدر طولانی اثر باشد، علائم محرومیت از مواد با تاخیری چندساعته شروع خواهد شد.
انواع سم زدایی ترک اعتیاد
سم زدایی انواع مختلفی دارد. متخصص نوع مناسب سم زدایی را با توجه به مخدر مصرفی و طیف اختلالات بروز یافته انتخاب می‌کند. در ادامه روش‌های مختلف سم‌زدایی توضیح داده خواهد شد.
سم‌زدایی سرپایی به ندرت توصیه می‌شود، بااین حال درمان سرپایی در موارد خفیف‌تر اعتیاد نتیجه‌بخش خواهد بود؛ بیمار به طور مرتب به مرکز ترک اعتیاد مراجعه می‌کند و مسکن و متادون برای وی تجویز می‌شود تا سم زدایی به نتیجه برسد. چنانچه پرداخت هزینه درمان بستری برای بیمار دشوار باشد یا بیمار مجبور باشد که در خانه یا محل کار حضور داشته باشد، پیگیری متعهدانه درمان سم‌زدایی سرپایی معمولاً نتیجه مطلوب را به دست خواهد داد.
در اکثر موارد سم‌زدایی بستری یا بیمارستانی برای جلوگیری از بازگشت به اعتیاد و اطمینان از دریافت خدمات لازم در موارد اورژانسی توصیه می‌شود. اکثر روش‌های سم‌زدایی بستری است. بعضی از این برنامه‌ها صرفاً به سم زدایی اختصاص دارد و سعی می‌شود، اثر مواد مخدر از بدن فردی که مدتی طولانی مصرف کننده بوده است، خارج شود؛ حال آن که در بعضی روش‌های سم زدایی، علاوه بر اعتیاد به درمان اختلالات روانی نیز پرداخته می‌شود.
سم زدایی تریاک و مخدرهای مشتق از آن
سم‌زدایی تریاک و مشتقات آن اندکی با روش‌های سم زدایی سوءمصرف و اعتیاد به مواد دیگر تفاوت دارد. سازمان جهانی غدا و دارو (FDA) داروهای خاصی را برای ترک اعتیاد به این دسته از مخدرها تعیین کرده است. این داروهای جدید رویکردهای نوینی را در درمان سم‌زدایی اعتیاد به مواد مخدر ایجاد کرده است. چنانچه فرد به هروئین یا مسکن‌های تجویز شده اعتیاد پیدا کرده باشد، درمان بستری یا دارو برای راحتی و ایمن بیمار توصیه می‌شود. داروهایی که برای مدیریت وابستگی به مواد مخدر تجویز می‌شود، علائم ترک اعتیاد به این مواد را برطرف می‌کند. بوپرنورفین و متادون داروهای مورد تایید FDA برای مدیریت این علائم هستند. این داروها که به ترتیب آگونیست‌های مخدر نسبی و کامل هستند، با هدف تثبیت وضعیت بیمار تجویز می‌شوند. سپس دوز مصرف دارو به تدریج کاهش داده می‌شود تا بیمار دچار علائم ناراحت کننده نشود. مدت زمان بروز علائم ترک اعتیاد به طولانی اثر یا کوتاه اثر بودن ماده مخدر بستگی دارد. هروئین نسبتاً کوتاه اثر است. علائم محرومیت از مواد چند ساعت پس از آخرین بار مصرف شروع می‌شود و تا چند روز استمرار دارد، حال آن که علائم مربوط به قطع مصرف مسکن‌های مخدر تا چند روز پس از آخرین بار مصرف بروز نمی‌یابد و برطرف شدن آنها چند هفته طول می‌کشد.
روش‌های سم زدایی اعتیاد به مواد مخدر
روش‌های مختلفی برای درمان سم زدایی ترک اعتیاد به یک ماده مخدر خاص وجود دارد و هر روشی برای هر بیماری مناسب نیست. متخصص هنگام انتخاب روش ترک اعتیاد به مقدار مصرف مواد، طول دوره اعتیاد و سوءمصرف همزمان مواد دیگر توجه می‌کند. رویکردهای مختلف سم‌زدایی عبارت است از:
ترک اعتیاد با قطع مصرف آنی
منظور از قطع مصرف آنی این است که بیمار مصرف تمام مواد و مخدرها را به یکباره قطع می‌کند و صرفاً برای مدیریت موارد اورژانسی، تحت نظر پزشک قرار دارد. بیمار هیچ دارویی دریافت نمی‌کند و بیمار باید علائم ترک اعتیاد را به طور کامل و تا آخرین لحظه تحمل کند. تحمل این روش برای بعضی مواد بسیار دشوار است و علائم محرومیت از مواد چند هفته یا حتی بیشتر استمرار دارد. حال آن که قطع مصرف آنی بعضی مواد علائم جسمی شدیدی را ایجاد نمی‌کند.
سم‌زدایی کوتاه مدت
بیمارانی که ترک اعتیاد با سم زدایی را انتخاب می‌کنند، باید مصرف تمام مواد، از جمله الکل را متوقف کنند. زمانی که علائم ترک اعتیاد شروع می‌شود، بیمار در روش سم زدایی کوتاه مدت، داروهای خاصی را برای یک دوره زمانی محدود دریافت می‌کند. تا راحت‌تر بتواند اعتیاد را ترک کند. برای مثال برای رفع مشکل بی‌خوابی، داروی خواب‌آور غیراعتیادآور تجویز می‌شود. برای آرام کردن دردهای استخوانی و عضلانی نیز مسکن تجویز می‌شود. پزشک و پرستارانی که این داروها را به بیمار می‌دهند، وضعیت بیمار را تحت نظر می‌گیرند و نیازهای وی را برآورده می‌کنند تا بیمار حتی‌الامکان در دوران سم‌زدایی راحت باشد. بیمارانی که تحت درمان سم‌زدایی ترک اعتیاد به الکل قرار دارند، به صورت روزانه یا هنگام بروز علائم بنزودیازپین دریافت می‌کنند. این دارو صرع و هذیان را درمان یا از آن پیشگیری می‌کند و مصرف آن نیز خطرناک نیست. البته این دارو نباید برای مدتی طولانی مصرف شود، بااین حال به دلیل تحمل متقابل با الکل به سم‌زدایی ایمن اعتیاد به الکل کمک می‌کند.
سم زدایی بلندمدت
سم زدایی بلندمدت برای درمان اعتیاد به مخدرهایی مانند هروئین و داروهای مسکن و آرام‌بخش توصیه می‌شود. برای مثال بیمار و متخصص تصمیم می‌گیرند که برای جلوگیری از بروز علائم غیرقابل تحمل، متادون یا ترکیبی از بوپرنورفین و نالوکسان (ساب اکسان) مصرف شود. دوز دارو به مرور کاهش داده می‌شود تا در نهایت به صفر برسد.
سم زدایی در خانه
این که آیا می‌توان سم‌زدایی را در خانه انجام داد، سوال هر فردی است که می‌خواهد اعتیاد را به سریع‌ترین و راحت‌ترین روش ممکن ترک کند. در پاسخ باید گفت که سم زدایی در خانه ممکن است، اما این روش به سه دلیل زیر بهترین انتخاب نیست:
- ممکن است خطرناک باشد.
- سم زدایی در خانه همواره موثر نیست.
- سم زدایی تخصصی در بسیاری موارد ایمن‌تر، راحت‌تر و موثرتر است.
چنانچه فرد دچار وابستگی جسمی به مواد یا الکل باشد، بدن انتظار دارد که به طور مستمر مقدار معینی از این مواد وارد جریان خون شود و در نتیجه تولید مواد شیمیایی را تغییر می‌دهد. حال اگر فرد مصرف مواد را ناگهان قطع کند، علائم محرومیت از مواد شروع می‌شود. درمان سم‌زدایی، بسته به نوع ماده اعتیادآور، ابتلا به عارضه‌هایی که بیمار حتی گاهی از آنها خبر ندارد، آخرین دوز مصرفی و مصرف همزمان مواد دیگر، می‌تواند خطرناک یا حتی مرگبار باشد.
داروهای مورد مصرف
درمان دارویی ایمنی و تاثیرگذاری ترک اعتیاد به مواد و الکل را تضمین می‌کند. دارو میل به مواد را سرکوب می‌کند و تغییراتی را اصلاح می‌کند که به دلیل سوءمصرف مزمن مواد در ذهن ایجاد شده است. بعضی داروها حتی همان کنش مربوط به ماده اعتیادآور را در مغز ایجاد می‌کنند و به این ترتیب بیمار دچار حجم زیادی از علائم شدید نمی‌شود. پژوهش‌های متعددی در زمینه درمان دارویی ترک اعتیاد در حال انجام است. حتی محققین در حال تولید واکسن‌هایی هستند که ممکن است یک روز مانع از احساس نشئگی، یعنی احساس لذت‌بخشی شود که محرک روی آوردن به اعتیاد است. البته برای تمام مواد اعتیادآور داروهای تایید شده‌ای وجود ندارد که به رفع علائم در زمان سم زدایی و ترک اعتیاد کمک کند.
متادون دارویی است که برای درمان اعتیاد به اوپیات‌ها تجویز می‌شود. مصرف این دارو برایترک اعتیادباید با احتیاط و تحت نظر پزشک باشد. بیمار در حال ترک باید هر روز برای دریافت دارو به کلینیک مراجعه کند. چنانچه بیمار برای مدتی معین مواد مصرف نکند و هر روز به کلینیک مراجعه کرده باشد، می‌تواند دارو را دریافت کند و به منزل ببرد تا نیازی به رفت و آمد هر روزه نباشد. هرچند متادون دارویی موثر برای درمان ترک اعتیاد به اوپیات‌ها است، اما مصرف آن بدون عوارض جانبی نیست. برای مثال احتمال ایجاد وابستگی جسمی و روانی به متادون وجود دارد.
بوپرنورفین به تنهایی یا همراه با نالوکسان (سابوکسن) تجویز می‌شود. بوپرنورفین آگونیست مخدری نسبی است که مصرف آن برای درمان وابستگی به مواد مخدر تایید شده است. این دارو را می‌توان با نسخه پزشک دارای صلاحیت تهیه کرد. البته شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بوپرنورفین اثر ضدافسردگی نیز دارد. همچنین احتمال سوءمصرف این دارو در بیماران در حال ترک پایین است. مصرف بوپرنورفین نیز مانند متادون عوارضی را به دنبال دارد که از آن جمله می‌توان به عوارضی مشابه با عوارض مصرف مخدرهای دیگر اشاره کرد:
- اختلالات خواب
- یبوست
- حالت تهوع
- استفراغ
- گرفتگی عضلات
همچنین اگر بوپرنورفین به تنهایی و بدون اضافه کردن نالوکسان مصرف شود، احتمال انحراف و سوءمصرف وجود دارد.
نالترکسون به گیرنده‌های مخدر مغز متصل می‌شود و مانع از آن می‌شود که مخدر باعث نشئگی شود. به این ترتیب تمایل معتاد برای مصرف دوباره مواد کاهش می‌یابد، چرا که مصرف مواد دیگر لذت‌بخش نیست. نالترکسون به سم زدایی الکل نیز کمک می‌کند. اثر کلی نالترکسون برای درمان سم زدایی الکل و مواد مخدر این است که این دارو میل به مصرف را کاهش می‌دهد. محدودیت‌ها و عوارض جانبی مصرف نالترکسون عبارت است از:
- در صورت وجود ماده مخدر در بدن نمی‌توان نالترکسون مصرف کرد، چون این کار باعث بروز علائم حاد ترک اعتیاد می‌شود.
- مصرف نالترکسون عوارض ناراحت کننده‌ای مانند درد مفصلی یا عضلانی، حمله عصبی، اسهال، استفراغ، سردرد و خستگی را ایجاد می‌کند.
- مصرف این دارو به بیماران دچار آسیب کبدی توصیه نمی‌شود.
آکامپروسات زمانی تجویز می‌شود که سم زدایی الکل و مواد مخدر باعث بروز علائم مزمنی مانند بی‌خوابی، بی‌قراری و اضطراب شده باشد. معایب مصرف آکامپروسات عبارت است از:
- بروز عوارض جانبی مانند ضعف عضلانی، حالت تهوع، دل پیچه، سرگیجه، سردرد و خارش
- مصرف این دارو برای بیماران دچار مشکلات کلیوی ممنوع است.
دی سولفیرام پس از سم‌زدایی الکل برای بیمارانی با وضعیت پایدار تجویز می‌شود که درمان ترک اعتیاد را شروع کرده‌اند، اما ممکن است دوباره به مصرف الکل روی بیاورند. دی سولفیرام باعث می‌شود که فرد هنگام نوشیدن الکل عوارض ناخوشایند زیر را تجربه کند:
- حالت تهوع
- تعریق
- سرخ شدن صورت (گرگرفتگی)
- تنفس بسیار سریع (هیپرونتیلاسیون)
- تاری دید
- تپش قلب
- ورتیگو
بدیهی است که تحمل این عوارض فرد را به نوشیدن الکل بی‌علاقه می‌کند. عوارض و معایب مصرف دی سولفیرام عبارت است از:
- کم نشدن میل به مصرف الکل
- به‌هنجار نکردن عملکرد مغز
- اگر بیمار انگیزه ترک الکل را نداشته باشد، مصرف این دارو تاثیرگذار نخواهد بود.
- اگر بیمار همزمان با مصرف دی سولفیرام، مشروبات الکلی نیز بنوشد، با عوارض خطرناکی مانند آسیب کبدی، آسیب‌دیدگی اعصاب محیطی، هذیان و روان پریشی مواجه می‌شود.
- مصرف این دارو برای بیماران دچار آسیب کبدی ممنوع است.
طول درمان
دوره سم زدایی تا زمان وجود علائم ترک اعتیاد و مادامی که وضعیت روحی و جسمی بیمار پایدار نشود، ادامه دارد. سم‌زدایی به جز قطع سوءمصرف مواد به روشی ایمن، و حمایت از بیمار در زمان بروز علائم ترک اعتیاد هدف دیگری را نیز دنبال می‌کند که عبارت است از آماده کردن بیمار به لحاظ جسمی و روحی برای رویارویی با مشاوره و درمان‌های پیش رو. در صورت ابتلا به اختلالات همزمانی، مانند افسردگی یا ناراحتی‌های روحی لازم است که داروهای ضدافسردگی و ضدروان پریشی نیز تجویز شود. افسردگی مشکل شایعی بیمارانی است که به محرک‌هایی مانند کوکائین یا مت آمفتامین و مشتقات تریاک، مانند هروئین یا مسکن‌ها و آرام‌بخش‌های تجویزی اعتیاد دارند. مصرف داروهای ضدافسردگی و ضدروان پریشی به تثبیت وضعیت بیماران دچار اختلالات روانی کمک می‌کند. چنانچه بیمار دوز مناسبی از دارو را دریافت کند، برای ادامه درمان و برطرف کردن مشکلات تشدید کننده یا سوق دهنده به اعتیاد آماده می‌شود. شایان ذکر است که تمام بیماران درمان سم زدایی را در اولین تلاش با موفقیت به اتمام نمی‌رسانند. گاهی اوقات لازم است که درمان چند بار تکرار شود تا در نهایت بیمار بتواند خود را از مواد دور نگه دارد. اعتیاد ذاتاً عارضه‌ای مزمن است و برگشت به اعتیاد غیرعادی نیست. امید به درمان، همواره در صورت بازگشت‌های چندباره به اعتیاد وجود دارد. با این توصیف تلاش لازمه پیروزی است.
