دسته بندی اوپیات ها یا مشتقات خشخاش و تریاک و پیشگیری از اعتیاد
هزاران سال است که اوپیات‌ها (مشتقات خشخاش) تولید می‌شود و افراد بسیاری آنها را به صورت تفریحی یا برای کاربردهای پزشکی مصرف می‌کنند. بعضی اپیات‌ها از تریاک طبیعی و خام تهیه می‌شود، حال آن که بعضی اوپیات‌ها به گونه‌ای تولید می‌شوند که ساختار شیمیاییشان مانند تریاک خام باشد. اوپیات‌ها شامل مواد مختلفی می‌شوند که از داروهای قانونی مانند فنتانیل، کدئین و مورفین تا مواد غیرقانونی مانند هروئین را دربرمی‌گیرد. وجه تشابه تمام این مواد قابلیت آنها برای سرکوب کردن یا کند کردن سیستم عصبی مرکزی بدن است. اوپیات‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند، دسته اول موادی مانند مورفین هستند که به طور طبیعی از تریاک مشتق می‌شوند، دسته دوم مشتقات نیمه سنتزی مورفین است که داروهای مخدر نامیده می‌شود و برای نمونه می‌توان به هیدروکودون، اکسی کودون و اکسی مورفون اشاره کرد. دسته سوم ترکیباتی سنتزی و مصنوعی مانند فنتانیل، آلفنتانیل، لورفانول، مپریدین، متادون، کدئین و پروپوکسیفن است.
انواع اوپیات‌ها
اوپیات‌های طبیعی
مخدرهای طبیعی یا سنتی همان‌طور که از نام آنها مشخص است، از منبع طبیعی گیاه خشخاش تهیه می‌شوند. درحالی که بقیه مخدرها کاملاً مصنوعی هستند و در آزمایشگاه تولید می‌شوند، اوپیات‌های طبیعی مستقیماً از گیاه خشخاش و شیره گرفته شده از دانه‌های خشخاش گرفته می‌شوند. هرچند ضرر ناشی از مصرف اوپیات‌های طبیعی عموماً کمتر از مواد سنتزی است، اما درهر حال این مواد نیز اعتیادآورند و عوارض تنفسی خطرناکی را ایجاد می‌کنند. در گذشته از تریاک به عنوان داروی بی‌حسی و درمانی برای اختلال‌های عصبی، سرطان و میگرن استفاده می‌شد. مورفین که به عنوان مسکن تجویز می‌شود، اوپیاتی طبیعی است، اما غالباً به صورت غیرقانونی برای ایجاد حالت سرخوشی مصرف می‌شود.
مخدرهای صنعتی
مخدرهای صنعتی نیز تا حد زیادی مانند تریاک عمل می‌کنند و بر نواحی یکسانی از مغز اثر می‌گذارند و مصرف آنها عوارض جانبی مشابهی ایجاد می‌کند. مخدرهای صنعتی در آزمایشگاه تولید می‌شوند و از آنها برای درمان اعتیاد به تریاک استفاده می‌شود. این مواد از موادی شیمیایی تولید می‌شوند که در گیاه خشخاش وجود ندارند و از مشتقات مورفین یا تریاک نیستند. مواد شیمیایی به کار برده شده در مخدرهای صنعتی به فراورده نهایی و شیمیدان تولید کننده آن بستگی دارد.
مخدرهای نیمه صنعتی
هروئین مخدری نیمه صنعتی و مشتق از مورفین است که بیشترین مصرف را دارد. از موادی مانند هروئین و اکسی کانتین غالباً در این گروه از اوپیات‌ها یا مشتقات تریاک استفاده می‌شود، اگرچه این مواد به دلیل مشتق شدن از اوپیات‌های طبیعی در واقع مخدرهای نیمه صنعتی‌اند. اوپیات‌های نیمه صنعتی به عنوان جایگزین‌های ایمن‌تر مخدرهای صنعتی تولید شدند و همان عوارض جانبی داروهای مخدر را دارند. آلکالوئیدهای مخدر سنتی و صنعتی در تولید اوپیات‌های نیمه صنعتی به کار برده می‌شوند.
رایج‌ترین مخدرها
تریاک
بیش از 13 میلیون نفر در سراسر جهان تریاک مصرف می‌کنند. تریاک شبیه به قطران سیاه یا قهوه‌ای است و معمولاً از طریق کشیدن مصرف می‌شود. تریاک از مایع سفید موجود در گیاه خشخاش تهیه می‌شود و یکی از گران‌ترین مخدرهای جهان است. تریاک به دلیل ماهیت قدرتمندی که دارد، بسیاری از معتادان را به خود جذب می‌کند.
هروئین
هروئین یکی از خطرناک‌ترین مخدرها است که تاکنون جان هزاران نفر را گرفته است. هروئین را می‌توان به صورت استنشاقی، اسنیف یا تزریقی مصرف کرد. اگرچه هر سه روش مصرف خطرناک است، اما تزریق از همه آنها خطرناک‌تر است، چرا که معتادان به صورت اشتراکی از سرنگ آلوده استفاده می‌کنند و در نتیجه خطر سرایت انتقال HIV/AIDS یا هپاتیت بسیار بالا است. بسیاری از مصرف کنندگان هروئین نمی‌دانند که هروئین در واقع نوعی اوپیات یا مشتقات تریاک و مخدر است. هروئین از مشتقات مورفین است و این مخدر خیابانی مسئول مرگ هزاران نفر بوده است.
اکسی کانتین
اکسی کانتین که هروئین پشت‌کوهی نیز نامیده می‌شود، مخدری است که ترک اعتیاد آن برای متخصصین و کارکنان بخش اورژانس دشوار و مسئله‌ساز است. اکسی کانتین مسکنی است که مانند ویکودین تجویز می‌شود، اما این دارو در بدن آرام آزاد شو است و مواد فعال آن به مرور زمان در بدن توزیع می‌شود. مصرف اکسی کانتین زمانی مشکل‌ساز می‌شود که فرد مخدر را استنشاق یا تزریق کند، به این ترتیب احتمال دارد تمام مخدر به یکباره وارد بدن شود و مصرف کننده در معرض خطر اوردوز و بیماری قرار بگیرد.
هیدروکودون
هیدروکودون نوعی ضددرد مخدر است که به تسکین درد کمک می‌کند. هیدروکودون توسط پزشکان تجویز می‌شود و با نام‌های تجاری ویکودین، لورست، لورتاب به عنوان مسکن تجویز می‌شود. هیدروکودون مخدری بسیار اعتیادآور است. هرچند تمام بیمارانی که هیدروکودون برایشان تجویز می‌شود، به این دارو معتاد نمی‌شوند، اما اکثرشان به این دارو وابسته می‌شوند. پزشکان هیدروکودون را برای درمان درد تجویز می‌کنند، البته این مخدر به وفور در خیابان‌ها نیز به فروش می‌رسد.
کدئین
کدئین پرمصرف‌ترین مخدر در سراسر جهان است که معمولاً به صورت قرص مصرف می‌شود و ایمن‌ترین ضد درد مخدر است. اما این پرکاربرد بودن به آن معنا نیست که کدئین ایجاد وابستگی نمی‌کند، چون بسیاری از مصرف‌کنندگان بعد از استفاده طولانی مدت و مکرر به این دارو معتاد می‌شوند. سرکوب کردن سرفه مزمن رایج‌ترین استفاده دارویی از کدئین است. تقریباً تمام شربت‌های سینه که با نسخه پزشک به فروش می‌رسند، حاوی کدئین هستند.
مورفین
مورفین فعال‌ترین ماده موجود در تریاک است که به نام رب‌النوع یونانی رویاها، مورفئوس نام‌گذاری شده است. مورفین مسکنی بسیار قوی و اعتیادآور است و پزشکان آن را برای تسکین درد شدید تجویز می‌کنند. متاسفانه افراد بسیاری برای لذت بردن از اثر مورفین، این دارو را به صورت غیرقانونی مصرف می‌کنند.
متادون
محبوبیت متادون از دهه 1940 رو به فزونی گذاشته است، در آن زمان متادون به دلیل کمبود مورفین تولید شد. خواص شیمیایی متادون مانند هروئین و مورفین نیست، اما اثر نهایی این مواد عموماً یکسان است. متادون امروزه برای درمان اعتیاد به مواد مخدر تجویز می‌شود، با این حال افراد بسیاری به دلیل اثرگذاری خاص این دارو، به آن معتاد می‌شوند.
علائم اوردوز مواد مخدر
اوردوز مواد مخدر موردی اورژانسی است و نیاز به درمان فوری دارد. اگر احتمال می‌دهید که فردی اوردوز کرده باشد، باید به سرعت با اورژانس تماس بگیرید. متخصصین توصیه می‌کنند که اسپری بینی نالوکسون (نارکان) همواره در دسترس باشد تا در صورت اوردوز از آن استفاده شود. جهت تهیه این اسپری با پزشک معالج خود مشورت کنید تا در صورت لزوم برایتان تجویز شود. علائم اوردوز به شرح زیر است:
- واکنش نشان ندادن (بیدار نشدن)
- تنفس آهسته و نامنظم یا نفس نکشیدن
- نبض آهسته و نامنظم یا نبض نداشتن
- استفراغ
- بیهوش شدن و غش کردن
- منقبض و کوچک شدن مردمک چشم
علل اعتیاد به مواد مخدر
مواد مخدر از طریق تولید اندورفین‌های مصنوعی بر مغز اثر می‌گذارد. اندورفین علاوه بر سرکوب کردن حس درد، حس خوبی را نیز ایجاد می‌کند. مصرف بیش از اندازه مواد مخدر باعث می‌شود که مغز به این اندورفین‌های مصنوعی تکیه کند. این وابستگی مغز حتی باعث توقف تولید اندورفین طبیعی خود مغز می‌شود. هرچه مدت مصرف مخدر بیشتر شود، وابستگی بدن و مغز نیز به آن قوی‌تر می‌شود. همچنین فرد به دلیل ایجاد مقاومت دارویی، باید به مرور ماده بیشتری را مصرف کند.
مقاومت دارویی
مقاومت دارویی به حالتی گفته می‌شود که بدن به مرور به اثر دارو عادت کند. در نتیجه فرد باید دوز بالاتری از دارو را مصرف کند تا همان اثر قبلی به دست آید. پس از آن که مدتی از مصرف مخدر گذشت، باید دوز دارو افزایش داده شود تا اثر تسکین دهندگی قبلی به دست آید. اگر فرد معتاد مصرف مخدر را برای مدتی قطع کند، مقاومت دارویی از بین می‌رود. حال اگر مصرف دوباره شروع شود، به احتمال زیاد لازم نیست که دوز بالای قبلی مصرف شود. تحمل این وضعیت برای بدن بسیار دشوار است. بنابراین اگر مصرف دارویی را قطع کردید، سپس دوباره مصرف آن را شروع کردید، حتماً درباره دوز مناسب دارو با پزشک معالج خود مشورت کنید.
وابستگی دارویی چیست؟
وابستگی دارویی حالتی است که شیوه کارکرد بدن به دلیل مصرف درازمدت داروهای مخدر تغییر می‌کند. این تغییرات باعث می‌شود که هنگام قطع مصرف دارو، علائم ترک اعتیاد و محرومیت از مواد بروز یابد. این علائم ممکن است خفیف یا شدید باشد و شامل موارد زیر می‌شود:
- تعریق
- حالت تهوع یا استفراغ
- تب و لرز
- اسهال
- لرزیدن
- درد
- افسردگی
- بی‌خوابی
- خستگی مزمن
اگر مدت زیادی است که دارویی مخدر را طبق تجویز پزشک مصرف می‌کنید، حتماً مصرف دارو را تحت نظر پزشک انجام دهید. پزشک با کاهش دادن تدریجی دوز دارو از بروز علائم محرومیت از مواد جلوگیری می‌کند و کمک می‌کند تا دیگر به دارو نیازی نداشته باشید.
تفاوت بین مقاومت دارویی، وابستگی و اعتیاد
وابستگی و مقاومت دارویی پی‌آمد ناگزیر مصرف درازمدت مواد مخدر است. ممکن است مصرف کننده به مخدر مقاومت پیدا کند یا به آن وابسته شود، اما معتاد نشود. درهر حال اعتیاد عادی نیست و یک بیماری محسوب می‌شود. مصرف کننده زمانی به مخدر اعتیاد پیدا می‌کند که بدن یا مغز نتواند بدون دارو عملکرد معمول خود را ارائه دهد. اعتیاد باعث می‌شود که فرد معتاد میل مفرط و غیرقابل کنترلی به مصرف مخدر داشته باشد، حتی اگر مصرف مخدر باعث بروز مشکلات رفتاری شده باشد و سلامت جسم و روح و روابط شغلی و عاطفی را به خطر انداخته باشد.
از کجا بفهمیم که فردی معتاد شده است؟
چنانچه فرد میل شدیدی به مصرف مواد داشته باشد یا نتواند نیاز به مصرف مواد را کنترل کند، معتاد محسوب می‌شود. همچنین مصرف مواد مخدر بدون تجویز پزشک نیز باعث اعتیاد می‌شود. مصرف درازمدت مواد مخدر مشکلات متعددی را ایجاد می‌کند که دامنه بسیار گسترده‌ای دارد، فرد معتاد در زمینه مالی، تحصیلی، شغلی و قانونی و همچنین در روابط خانوادگی و دوستانه خود به مشکل برمی‌خورد و سلامت جسم و روحش به خطر می‌افتد. تغییرات رفتاری فرد معتاد نیز کاملاً مشخص است.
تشخیص اعتیاد
پزشک یا متخصص اعتیاد به مواد مخدر را پس از معاینه و ارزیابی تشخیص می‌دهد. همچنین غالباً آزمایش‌هایی جهت بررسی ابتلا به اختلال‌های روانی انجام می‌شود.
آیا اعتیاد به مواد مخدر قابل پیشگیری است؟
بسیاری از افراد می‌توانند داروهای مخدر را در کمال ایمنی و بدون معتاد شدن مصرف کنند. البته احتمال اعتیاد بالا است، به ویژه اگر دارو برای مدتی طولانی مصرف شود. در کل اگر داروهای مخدر را بیشتر از یک هفته مصرف نکنید، بهتر می‌توانید از اعتیاد پیشگیری کنید. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که اگر مخدر بیشتر از یک ماه مصرف شود، بدن به آن وابسته خواهد شد.
