دلایل ژنتیکی و ارثی بروز اعتیاد در خانواده ها در کنار عوامل محیطی

منظور از ژن اعتیاد، در واقع تفاوت‌هایی زیست شناختی است که فردی را کمابیش در برابر اعتیاد آسیب‌پذیر می‌سازد. اگر ژن‌های خاصی در بدن وجود داشته باشد، ترک اعتیاد دشوارتر خواهد شد یا این که بیمار علائم شدیدتری را هنگام ترک اعتیاد تجربه خواهد کرد. از طرفی عامل‌هایی که معتاد شدن را سخت‌تر می‌کند، نیز ژنتیکی است. برای مثال برخی در اثر مصرف مواد احساس بیماری و تهوع پیدا می‌کنند، حال آن که به عده‌ای احساس سرخوشی دست می‌دهد. البته آرایش ژنتیکی هیچ‌گاه فردی را محکوم به معتاد شدن نمی‌کند. به خاطر داشته باشید که محیط نقش مهمی را در ابتلا به انواع بیماری‌ها، از جمله اعتیاد ایفاء می‌کند.

ارتباط بین ژنتیک و اعتیاد

هیچ فردی از افتادن به دام اعتیاد در امان نیست، چرا که مکانیسم جسمی اعتیاد، صرف نظر از قرار گرفتن در معرض الکل یا مواد مخدر، در مغز وجود دارد. زمانی که مغز امری لذت‌بخش را تجربه می‌کند، گذرگاه‌هایی عصبی را ایجاد می‌کند که می‌خواهد این امر لذت‌بخش بارها و بارها تکرار شود. بیماری اعتیاد زمانی شروع می‌شود که این گذرگاه‌های عصبی حالت دائمی‌تر پیدا کند. بااین حال بر اساس نتایج یک پژوهش، افرادی که اعضاء درجه اول خانواده‌شان دچار اعتیاد شده‌اند، احتمال این که در مرحله‌ای از زندگی خود معتاد به الکل یا مواد مخدر شوند، 60 ـ 50 درصد بیشتر از بقیه است. سوالی که پیش می‌آید، این است که آیا ژنتیک به تنهایی عامل اعتیاد است یا محیطی که کودک در آن رشد می‌کند، نیز موثر است. پژوهش‌ها نشان داده است که استعداد ژنتیکی احتمال اعتیاد را افزایش می‌دهد، حتی اگر کودک در محیط ترغیب کننده به اعتیاد بزرگ نشده باشد. حتی اگر فرد دائماً با مواد مخدر و الکل تماس نداشته باشد، باز هم ژنتیک نقش مهمی در افزایش خطر اعتیاد دارد. البته نقش محیط در ابتلا به بیماری اعتیاد و پیشگیری از آن حتی پررنگ‌تر از ژنتیک است.

ژن‌های بسیاری باعث اعتیاد می‌شود

دانشمندان هرگز فقط یک ژن مشخص اعتیاد را پیدا نخواهند کرد. آسیب‌پذیری در برابر اعتیاد، مانند اکثر بیماری‌ها یک ویژگی بسیار پیچیده است. عامل‌های بسیاری احتمال معتاد شدن یک فرد را تعیین می‌کند که از آن جمله می‌توان به عامل‌های ارثی و محیطی اشاره کرد. چون اعتیاد یک بیماری پیچیده است، یافتن ژن‌های اعتیاد فرایندی دشوار است. ژن‌های متعدد و عامل‌های محیطی گوناگون فرد را در برابر اعتیاد آسیب‌پذیرتر می‌سازد یا این عامل‌ها اثر همدیگر را خنثی می‌کند. یک ژن یکسان در بدن تمام بیماران معتاد وجود ندارد و هر کسی که ژن اعتیاد در بدنش وجود دارد، لزوماً این ویژگی را از خود بروز نمی‌دهد و معتاد نمی‌شود.

تأثیر عوامل محیطی در کنار عوامل وراثتی در احتمال بروز اعتیاد

عامل‌های زیر آسیب‌پذیری فرد را در برابر اعتیاد تعیین می‌کند:

• فرهنگ
• سیاست اجتماعی
• مذهب
• وضعیت اقتصادی
• در دسترس بودن مواد

مطالعاتی که به واکنش نشان دادن به ژن‌های خاص و تاثیر آنها بر تمایل فرد به اعتیاد اختصاص دارد، در یک محیط کنترل شده انجام می‌شود. خطر سوءمصرف طولانی مدت مواد مخدر تحت شرایط اجتماعی خاص، مانند عدم نظارت والدین یا بدون سرپرست بودن کودک، فقر و مشکلات آموزشی در دوران کودکی افزایش می‌یابد. عامل‌های حفاظتی شدت تاثیرگذاری این عامل‌های خطر را تغییر می‌دهد. اما اگر فردی استعداد ژنتیکی اعتیاد را داشته باشد و در محیط پرخطر نیز قرار بگیرد، احتمال این که معتاد بشود، بسیار بیشتر از افرادی است که در معرض این خطرهای محیطی و ژنتیکی قرار ندارند. بعضی شرایط محیطی که احتمال اعتیاد را افزایش می‌دهد، محرک‌هایی هستند که مقاومت بیمار را در برابر میل به مصرف مواد کاهش می‌دهند. مهم‌ترین این محرک‌ها عبارتند از:

• مکان یا موقعیت اجتماعی که فرد نخستین بار مواد مصرف کرده است، مقاومت در برابر مواد تحت شرایط خاص دشوارتر می‌شود.
• اطرافیان، دوستان یا اعضاء خانواده می‌توانند مشوق یا بازدارنده اعتیاد باشند، اگر نزدیکان نیز در گرداب اعتیاد گرفتار شده باشند، زمینه برای سوءمصرف درازمدت مواد آماده می‌شود و ترک اعتیاد دشوارتر می‌شود.

اعتیاد، میراث خانوادگی

چون اعتیاد مولفه‌ای ارثی دارد، ممکن است اعضاء یک خانواده به آن دچار شوند. یعنی این که والدین از طریق ژن‌هایی خاص، اعتیاد را به فرزندان خود منتقل می‌کنند. افراد مبتلا در درخت خانوادگی یا شجره نامه بالا، به رنگ قرمز و افراد سالم به رنگ سفید نشان داده شده‌اند. پژوهشگران برای تعیین ژن‌هایی که خطر اعتیاد را افزایش می‌دهد، غالباً خانواده‌های بزرگی را تحت مطالعه قرار داده‌اند. پژوهشگران ابتدا توالی‌های DNA اعضاء خانواده‌های درگیر اعتیاد و سالم را با هم مقایسه می‌کنند تا بتوانند قطعات DNA مشترک در بین خانواده‌های در معرض خطر بالا و پایین را پیدا کنند. چون زندگی هر فردی پیچیده و متفاوت با دیگران است، پژوهشگران غالباً برای بررسی دقیق‌تر در زمینه اعتیاد ژنتیکی، بر روی حیوانات مطالعه می‌کنند.

خانواده و اعتیاد نوجوانان

میلیون‌ها کودک و نوجوان در سراسر جهان از مشکلات خانوادگی خود به تنگ آمده‌اند. بسیاری از والدین با خود مشکل دارند و نمی‌توانند به اندازه کافی از فرزندشان مراقبت کنند. کم نیستند والدینی که به فرزندشان توجه نمی‌کنند، با او بدرفتاری می‌کنند یا حضور موثری در خانه ندارند، در نتیجه کودک در خانواده تک‌سرپرست بزرگ می‌شود یا به فرزندخواندگی پذیرفته می‌شود و کنار آمدن با این شرایط و واقعیت‌های تلخ زندگی برایش دشوار می‌شود. صرف نظر از این که کودک به لحاظ ژنتیکی در برابر اعتیاد آسیب‌پذیر است و شخصیت ضعیف در برابر اعتیاد دارد یا خیر، محیط نامساعد کودک را وادار می‌کند تا رضایت و لذت را در جای دیگری جستجو کند. بنابراین کودک وقت خود را با افراد ناباب می‌گذراند و در سن پایین با مواد مخدر یا الکل آشنا می‌شود. کودک بی‌تجربه بدون حمایت و نظارت والدین دلسوز، نمی‌تواند مضر بودن مواد مخدر را تشخیص دهد. گاهی اوقات کودکان برای مخالفت با خانواده خود یا در اعتراض به مشکلات خانوادگی به مواد مخدر روی می‌آورند. به علاوه کودکان آماده یادگیری‌ هستند و هر آنچه را که اطراف‌شان می‌بینند و می‌شنوند، جذب می‌کنند و از آموخته‌های خود برای تصمیم‌گیری درباره زندگی خود استفاده می‌کنند. کودکان چه ژن اعتیاد را به ارث برده باشند، چه از این میراث خانوادگی در امان باشند، اگر در محیط‌های پرخطر رشد کنند و الگوهای آنان افرادی معتاد و بزهکار باشند، در برابر جزم و بزه بی‌تفاوت می‌شوند. براساس تحقیقات، احتمال این که پسران پدران الکلی نیز دائم‌الخمر شوند، 9 برابر بیشتر از هم‌سن و سالانشان است. این کودکان در سال‌های رشد در این چرخه گرفتار می‌شوند، به بیماری‌های مزمنی مانند چاقی دشوار می‌شوند، قربانی آسیب‌های مختلف می‌شوند، با افراد معتاد ازدواج می‌کنند و به مشاوره روانی نیاز پیدا می‌کنند.

سابقه اختلال‌های همزمان در خانواده

سوءمصرف مواد در نوجوانان پی‌آمد دست و پنجه نرم کردن با اختلال‌های روحی و ذهنی قابل تشخیص است. استعداد ژنتیکی نقش پررنگی در ابتلا به بسیاری از این بیماری‌ها دارد. بنابراین حتی اگر کودکی در خانواده معتاد متولد نشده باشد، احتمال دارد استعداد ژنتیکی ابتلا به بیماری روحی دیگری را داشته باشد که به نوبه خود در آینده به سوءمصرف مواد مخدر دامن بزند. پزشکان وجود هم‌زمان مشکلات روحی و اختلالات سوءمصرف مواد را تشخیص دوگانه می‌نامند. نوجوانان مبتلا به اختلال‌های هم‌زمان نیاز به مراقبت و درمان فوری دارند که متاسفانه اکثرشان همواره از این مراقبت محروم می‌مانند. اختلال‌های ذهنی هم‌زمانی که ژنتیک در ابتلا به آنها نقش دارد، عبارت است از:

• افسردگی
• اضطراب
• اختلال دوقطبی
• اسکیزوفرنی
• اختلال شخصیت مرزی
• اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)

گاهی این اختلال‌ها بیمار را وادار می‌کند تا در تلاش برای خوددرمانی به سوءمصرف مواد مخدر روی بیاورد و گاهی بالعکس این اختلال‌ها پی‌آمد اعتیاد به مواد مخدر یا الکل است. والدینی که نگران سوءمصرف مواد مخدر در فرزند نوجوان خود هستند، باید به سابقه ابتلا به مشکلات روحی در خانواده نیز توجه کنند. همچنین خطر سوءمصرف یا مصرف خودسرانه داروهای تجویزی و نوشیدن مشروبات الکلی را نیز از یاد نبرید.

 از ژن اعتیاد تا درمان

یافتن روش‌های درمانی موثرتر و بهبود درمان‌های فعلی یکی از اهداف تحقیقات ژنتیک است. هر ژن اعتیاد جدیدی که کشف می‌شود، به هدف درمان اعتیاد ژنتیکی به مواد مخدر تبدیل می‌شود. یعنی این که پژوهشگران بر یک فراورده ژنتیکی معین متمرکز می‌شوند و دارویی را برای تعدیل فعالیت آن ژن ابداع می‌کنند. هدف این است که گذرگاه‌ها یا سیگنال‌های مغز تعدیل داده یا پایدار شود تا عملکرد مغز به حالت عادی برگردد. آگاهی از نقش تغییر ژنتیکی در ژن‌های اعتیاد، به ابداع یک درمان سودمند کمک می‌کند. تاثیرگذاری داروهای مختلف در تمام بیماران یکسان نیست و به آرایش ژنتیکی بستگی دارد. در آینده با استفاده از این آزمایش‌های ژنتیکی می‌توان تعیین کرد که با توجه به آرایش ژنتیکی هر بیمار، چه دارویی برای وی بهتر خواهد بود.

کاهش خطر

تردیدی نیست که ترکیب‌ عامل‌های محیطی و ژنتیکی باعث اعتیاد می‌شود. البته اگر وجود ویژگی‌های ژنتیکی متعدد فرد را در برابر اعتیاد آسیب‌پذیر سازد یا اگر فرد در محیطی پرخطر، مملو از عامل‌های اجتماعی ترغیب کننده به اعتیاد پرورش یابد، لزوماً معتاد نمی‌شود، اما خطر افتادن در دام اعتیاد افزایش می‌یابد. به همین نحو ممکن است عامل‌های ژنتیکی اعتیاد انگشت‌شمارباشد یا کودک در محیطی سالم و به دور از اعتیاد بزرگ شود، اما نتواند سلامت خود را حفظ کند. مطمئناً اعتیاد یک علت مشخص ندارد. پیشگیری مهم‌ترین اقدام در این شرایط پرخطر است. پیشگیری را می‌توان از سن پایین شروع کرد، در واقع عامل‌های حفاظتی باید از نخستین سال‌های زندگی اعمال شود تا سیستم دفاعی کودک در برابر اعتیاد شکل بگیرد. البته از یاد نبرید که استعداد ژنتیکی اعتیاد سرنوشت شما را رقم نمی‌زند، ژنتیک تعیین کننده کنش‌های فردی نیست. در کل اگر ارتباط خانوادگی واضح و فراگیری وجود داشته باشد، توصیه‌های زیر از گرفتار شدن در گرداب اعتیاد ارثی جلوگیری می‌کند:

• حتی‌الامکان از مواد مخدر و الکل دوری کنید.
• بررسی کنید که اعضاء خانواده‌تان چطور معتاد شده‌اند و سپس آگاهانه از قرار گرفتن در چنین موقعیت‌هایی خودداری کنید.
• درباره تمایلات خود با خانواده خود صادق و روراست باشید تا بتوانید پاک بمانید.
• به متخصصی مراجعه کنید که در زمینه اعتیاد و وابستگی به مواد تجربه دارد یا گروهی حمایتی را بیابید که شما را برای مدیریت روابط خانوادگی آلوده شده به اعتیاد کمک کند.

اگرچه ژنتیک نقش مهمی در تعیین خطر اعتیاد به الکل یا مواد مخدر دارد، اما سابقه خانوادگی ناسالم به معنای اجتناب‌ناپذیر بودن اعتیاد نیست. مهارت‌های حل مسئله و مدیریت زندگی، ارتباط موثر و پیشگیری آگاهانه بر استعداد ژنتیکی اعتیاد به مواد مخدر و الکل غلبه می‌کند.